Traumasensitief werken gaat om het begrijpen van de impact die traumatische ervaringen en chronische stress kan hebben bij kinderen. ‘Het is niet een nieuwe “methodiek”, maar een andere manier van kijken naar een kind en zijn gedrag’, zegt Leony Coppens. Zij is klinisch psycholoog en deskundig in de zorg voor chronisch getraumatiseerde kinderen. Ze ontwikkelde de training Traumasensitief onderwijs. In het basisonderwijs en ook in het middelbaar onderwijs wordt deze manier van werken met kinderen al veel gebuikt. De kinderopvang zou een goede uitbreiding zijn, zegt Leony Coppens.
Hoe merk je als pedagogisch professional dat een kind een onderliggend trauma heeft?
‘Professionals die werken met kinderen zien in verschillende situaties ook kinderen die keer op keer stress-gedrag hebben. Het gaat niet om kinderen die af en toe niet lekker in hun vel zitten, maar kinderen die echt chronische stress laten zien. Door bijvoorbeeld heel heftig te reageren op stemverheffing of op een onbekende persoon op de groep. Of door juist heel teruggetrokken te zijn. Wij hebben de neiging bij extreem gedrag snel te denken aan adhd of autisme. Maar het kan ook zijn dat kinderen in de thuissituatie dingen meemaken waardoor ze zich onveilig voelen en stressreacties laten zien. Het gaat wel echt om terugkerende signalen.’
Traumasensitief werken betekent dat je er in je werk altijd rekening mee houdt dat kinderen en hun ouders ingrijpende ervaringen kunnen hebben. Door een kind en/of ouder veiligheid en vertrouwen te bieden, kan de stress afnemen. Het gaat om het begrijpen van de effecten van traumatische ervaringen en chronische stress bij kinderen. Als je het begrijpt dan kun je daar op een goede manier op reageren.
Hoe kun je in de kinderopvang traumasensitief werken?
‘Het begint met weten in welke situatie een kind opgroeit en wat het heeft meegemaakt. Dat betekent dat je vanaf het begin met kinderen en met hun ouders praat over wat kinderen meemaken. Als je – bijvoorbeeld – niet weet dat een kind vroeger betrokken was bij een brand, dan kun je niet begrijpen waarom het op de bso met Kerst geen kaars wil aansteken. Kinderen met traumatische ervaringen laten over het algemeen dezelfde stressreacties zien: vechten, vluchten, bevriezen of overgave. Verschillende traumatische ervaringen zorgen ervoor dat kinderen op verschillende situaties met stress reageren. Het kind dat een brand mee heeft gemaakt schrikt van een kaars. Een kind dat seksueel misbruikt is door een man kan onrustig of teruggetrokken gedrag laten zien als er een mannelijke begeleider op de groep staat. Of een kind dat thuis getuige is geweest van huiselijk geweld kan ineen krimpen als een medewerker zijn of haar stem verheft.’
Willen kinderen en ouders wel praten over trauma’s die ze hebben ervaren?
‘Ouders zullen niet hun hele doopceel op tafel leggen bij pedagogisch medewerkers in een oudergesprek. Dat is ook helemaal niet nodig. Je kunt aan ouders uitleggen dat je graag met hen in gesprek gaat over hun kind en de invloed van ervaringen. Als je open met ouders praat, zul je merken dat zij minder weerstand hebben. In ieder geval is het veel lastiger wanneer je dit gesprek voert na een incident op de groep. Vaak vinden ouders het juist fijn dat er aandacht is voor wat hun kinderen hebben meegemaakt. Ze hebben die aandacht voor de thuissituatie zelf vaak gemist toen ze kind waren. En ook kinderen vinden het prettig als pedagogisch begeleiders geïnteresseerd zijn in hoe het met hen gaat en hoe het thuis gaat. De relatie verbetert hier vaak ook door.’
Hoe kan een pedagogisch professional op deze manier werken?
‘Pedagogisch professionals hebben geleerd om te reageren op feitelijk gedrag. Bij een traumasensitieve aanpak moet je juist nadenken over de gevoelens en gedachten die aan dat gedrag ten grondslag liggen. Reageren op het gedrag – bijvoorbeeld een kind apart zetten als het agressief is – zorgt er voor dat het gevoel van stress en onveiligheid toeneemt bij het kind. Het heeft een negatief effect op de relatie met de medewerker. Terwijl die relatie juist belangrijk is om met de kinderen te werken.
Als een kind agressief reageert nadat iemand zijn stem verheft, kun je ook tegen het kind zeggen: “Volgens mij schrok je enorm, ik zag het aan je.” Als je op die manier aansluit bij het gevoel van het kind, dan zal de stress afnemen. Zodra de stress lager is kan een kind zijn gedrag weer bijsturen en kun je samen bespreken hoe je gedrag kunt herstellen. Het is een misvatting dat je bij een trauma sensitieve aanpak alles maar toestaat. Jouw reactie is wel altijd gericht op herstel van de relatie. Kinderen met veel stress zijn heel gevoelig voor non-verbale communicatie, dus je houding en je manier van praten zijn cruciaal.’
De kracht van volwassenen kan juist heel belangrijk zijn voor kinderen. Waarom?
‘Kinderen leren van de volwassenen die hen opvoeden hoe de wereld in elkaar zit; of ze zelf wel of niet de moeite waard zijn; of anderen wel of niet voor hen zorgen; of anderen veilig zijn of gevaarlijk. Een kind dat thuis getuige is geweest van geweld zal jou niet direct vertrouwen. Dat heeft niets met jou te maken. Het is wat een kind is gaan geloven door eerdere ervaringen. Jij bent als professional juist in de gelegenheid om het kind positieve dingen te laten geloven over zichzelf en anderen.
Pedagogisch medewerkers zijn in staat om een, wat wij noemen, “herstellende relatie” aan te gaan met kinderen die zijn opgegroeid met onveiligheid. Door aandacht te geven aan dingen die belangrijk zijn voor kinderen. Door kinderen het gevoel te geven dat ze de moeite waard zijn. Je kunt het vertrouwen van kinderen herstellen in een veilige omgeving. Daarom kunnen professionals in de kinderopvang en in het onderwijs echt het verschil maken.’
Professionals kunnen ook in de ontkenning schieten, omdat ze zelf iets naars hebben meegemaakt.
‘Ja, dat kan zeker. Professionals kunnen zelf als kind in een onveilige situatie zijn opgegroeid. Zelfs zonder zich dat direct te realiseren. We merken in onze trainingen ook dat mensen zich ineens realiseren: “Hé, dat geldt ook voor mijzelf”. Het risico bestaat dan professionals een blinde vlek hebben voor onveilige situaties en trauma niet herkennen. Maar vaak hebben ze er juist een extra antenne voor, waardoor pedagogisch medewerkers hun ervaringskennis kunnen inzetten.
Managers, bestuur en leidinggevenden moeten zich ervan bewust zijn dat de kans groot is dat er medewerkers zijn die trauma hebben meegemaakt. En dat er goede zorg nodig is voor medewerkers; door bij hen te checken: “Er was een incident op de groep, hoe heb jij dat beleefd? En hoe gaat het met jou?”. Als organisatie moet je het goede voorbeeld geven als je aan je medewerkers vraagt om ervoor te zorgen dat alle kinderen zich gezien voelen.’
