Wat zijn de effecten van voorschoolse educatie op de ontwikkeling van kinderen? En welke kenmerken bijdragen aan de effectiviteit, zoals de startleeftijd en de kwaliteit van het ontwikkelingsgerichte programma? IJsbrand Jepma en Karin Vander Heyden beschrijven in dit overzicht van het onderzoek zowel het Nederlandse als het internationale perspectief. Vooral Amerikaans en Engels onderzoek laat zien dat hoogkwalitatieve voorschoolse educatie van grote en blijvende invloed is op de ontwikkeling van doelgroepkinderen. De positieve effecten werken door tot in de volwassen leeftijd. Nederlands onderzoek laat vooralsnog bescheiden resultaten zien op de korte termijn.

Bewijs

Er is veel buitenlands bewijs dat voorschoolse educatie van hoge kwaliteit gunstig is voor de ontwikkeling van kinderen. Dit geldt met name voor doelgroepkinderen. Doordat ze deelnemen aan voorschoolse educatie worden doelgroepkinderen blootgesteld aan een rijkere ontwikkelingsstimulering dan in de thuissituatie. Doelgroepkinderen kunnen zo beter hun volle potentieel benutten. Niet-doelgroepkinderen groeien vaak al op onder betere opvoedingsomstandigheden. Zij profiteren daarom minder van een centrumgericht ontwikkelingsprogramma. Nederlands onderzoek naar de effecten van VVE is vooralsnog minder omvangrijk en daardoor minder overtuigend, blijkt uit onderzoek van Fukkink en anderen in 2015. Er is ook kritiek op onderzoek en daarnaast kunnen de internationale onderzoeken niet altijd worden vertaald naar de Nederlandse situatie omdat hier de omstandigheden anders zijn.

Effecten

Toch vallen er op basis van beschikbaar onderzoek wel conclusies te trekken. Er is inmiddels stevig internationaal bewijs dat voorschoolse educatie van goede kwaliteit op korte termijn bijdraagt aan de (ontluikende) taalontwikkeling en denk-/rekenontwikkeling van jonge kinderen. Op het gebied van de sociaal-emotionele ontwikkeling (denk aan samenwerking, prosociaal gedrag) is het bewijs minder duidelijk.

Nederlands onderzoek

Uit het Nederlandse Pre-COOL onderzoek weten we dat de achterstand van de doelgroepkinderen ten opzichte van niet-doelgroepkinderen afneemt in de voor- en vroegschoolse periode. Op woordenschat, het verbale kortetermijngeheugen en selectieve aandacht maken doelgroepkinderen een inhaalslag. De achterstand aan het einde van groep 2 is kleiner, maar nog steeds aanzienlijk. Voor zelfcontrole worden niet van dit soort inhaaleffecten gevonden. Opvallend is de bevinding dat de groei op jongere leeftijd, in de voorschoolse periode, groter is dan de groei op latere leeftijd, in de vroegschoolse periode.

Middellange termijn

Er zijn ook positieve effecten op de middellange termijn gevonden. Het Nederlandse Pre-COOL onderzoek laat zien dat in de periode tussen groep 1 en 8 de achterstand van doelgroepkinderen ten opzichte van niet-doelgroepkinderen afneemt, met name op het gebied van woordenschat. Op begrijpend lezen en rekenen is de verkleining van de kloof minder zichtbaar. Ook een Engelse studie laat zien dat op latere leeftijd nog effecten zichtbaar zijn van voorschoolse educatie. Op 11- en zelfs op 15-jarige leeftijd blijken kinderen die hebben deelgenomen aan voorschoolse educatie van hoge kwaliteit betere onderwijsprestaties te behalen en minder probleemgedrag te vertonen dan kinderen die niet aan voorschoolse educatie hebben deelgenomen. Andere studies wijzen uit dat kinderen minder zittenblijven en minder vaak naar het speciaal onderwijs worden verwezen of daar minder lang verblijven.

Langetermijneffecten

Uit internationaal onderzoek komt naar voren dat ook op latere leeftijd effecten zichtbaar zijn van voorschoolse educatie. Deelname draagt onder andere bij aan een hogere opleiding, betere arbeidsparticipatie, een hoger salaris en gezonder gedrag op volwassen leeftijd. Een vrij recente studie naar de lange termijneffecten laat zelfs zien dat de effecten van voorschoolse educatie overdraagbaar zijn op de eigen kinderen, omdat ze als ouder beter opvoeden en een prettiger thuisklimaat creëren.

Kosten en baten

Door de jaren heen zijn er op de grote vve-programma’s in de Verenigde Staten van Amerika diverse kosten-baten analyses uitgevoerd. Er zijn kostenbesparingen geconstateerd zoals minder kosten met betrekking tot zittenblijven, verwijzingen naar speciaal onderwijs en betrokkenheid bij crimineel gedrag op latere leeftijd. Ten tweede kunnen de baten toenemen als gevolg van grotere arbeidsproductiviteit, in het bijzonder hogere opleidingen en salarissen op volwassen leeftijd. Nobelprijswinnaar voor de economie Heckman heeft met collega’s in diverse studies laten zien dat voorschoolse educatie positieve economische effecten heeft: de opbrengsten zijn groter dan de kosten. Hoe vroeger de investering in doelgroepkinderen, des te groter de ‘social return on investment’. Voor elke dollar die wordt geïnvesteerd in voorschoolse educatie worden meer dollars terugverdiend op de langere termijn. Voorschoolse educatie wordt overal in de wereld beschouwd als een van de meest kosteneffectieve onderwijsinterventies.

Groepen kinderen

Er is overtuigend bewijs dat voorschoolse educatie van hoge kwaliteit vooral goed is voor kinderen van ouders met lage sociaaleconomische status en/of lage inkomensgroepen. Ook toont onderzoek aan dat (anderstalige) kinderen uit migrantengezinnen eveneens meer profijt hebben van hoogwaardige voorschoolse educatie. Ook het Nederlandse Pre-COOL onderzoek toont aan dat voorschoolse educatie bijdraagt aan het verkleinen van de verschillen tussen kinderen uit verschillende sociale milieugroepen.

Effectiviteit van VE

Volgens onderzoek hangen de startleeftijd, programmaduur en dosering van voorschoolse educatie samen met effecten op de ontwikkeling van kinderen. Meerdere onderzoeken maken duidelijk dat vroeg beginnen met voorschoolse educatie goed is voor vooral de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Starten tussen het 2e en 3e levensjaar biedt de beste garanties op positieve en blijvende resultaten. De duur van het programma heeft ook effect: kinderen die langer deelnemen leren meer en ontwikkelen zich beter. Onderzoek laat zien dat kinderen die minimaal twee jaar deelnemen aan voorschoolse educatie betere onderwijsprestaties behalen op 15-jarige leeftijd. Onderzoek naar wat de beste dosering (totaaltijd) is van VE, levert geen eenluiden resultaat op.

Heterogene groepen

Doelgroepkinderen profiteren meer van voorschoolse educatie in meer heterogene dan in meer homogene groepen. Voorschoolse educatie in groepen met alleen doelgroepkinderen levert in veel gevallen een minder grote bijdrage aan de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling, mede omdat jonge kinderen ook van elkaar leren, blijkt uit onderzoek van Melhuish in 2015. Ook blijkt dat de effecten van voorschoolse educatie groter worden naarmate ouders en andere familieleden meer betrokken zijn en actief meedoen bij het leren en ontwikkelen van jonge kinderen.

Opleidingsniveau

Ook het opleidings- en kwalificatieniveau van de pedagogisch medewerkers in de voorschoolse educatie kan een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van kinderen. Er is onderzoek beschikbaar waaruit blijkt dat de cognitieve ontwikkeling beter verloopt bij kinderen als ze onder invloed staan van een pedagogisch medewerker op bachelor (hbo-)niveau met een specialisatie jonge kind, maar niet al het onderzoek bevestigt dit. Waar in de praktijk op effectieve manieren aan (continue) professionalisering wordt gedaan (bijvoorbeeld door video-interactiebegeleiding), is de kwaliteit van voorschoolse educatie hoger. Ook coaching kan bijdragen aan beter pedagogisch-educatief handelen van professionals in de voorschoolse educatie.