Naomi: ‘Eigenlijk begint het niet bij de kinderen, maar bij de ouders en opvoeders van de kinderen, dus óók professionals in de kinderopvang. Het is belangrijk dat professionals zichzelf inlezen over dit onderwerp en dit thema op de kaart zetten.’ Kinderen moeten volgens Naomi van jongs af aan leren wat het begrip ‘toestemming’ inhoudt én hoe ze hun eigen grenzen kunnen aangeven. ‘Dit hoeft niet eens direct op het gebied van lichaam en seks te zijn, maar ook in het algemeen. Als ze leren over toestemming en grenzen aangeven, zullen ze dat over het algemeen ook op seksueel gebied sneller gaan doen.’
‘Maak daarom het thema ‘grenzen’ bespreekbaar met de kinderen. Dit kan gewoon door alledaagse situaties als haakjes te gebruiken. Bijvoorbeeld wanneer kinderen aan het spelen zijn en je ziet dat een kind over de grens van de ander gaat. Als je ziet dat een kind moeite heeft met grenzen aangeven kun je dit ook met de ouders van het kind bespreken. Op deze wijze begeleid je een kind spelenderwijs bij het thema “toestemming” voor de verschillende fases die het kind nog mee gaat maken in de toekomst.’
Practice what you preach
Daarnaast is volgens Naomi heel belangrijk: practice what you preach. ‘Als jij kinderen leert “jouw lijf is van jou”, maar vervolgens pas jij dit zelf niet toe, heeft het geen zin. Bijvoorbeeld: een baby of peuter moet verschoond worden, daar kom je niet onderuit en daar hoef je geen toestemming voor te vragen bij een peuter. Maar je kunt wél vertellen wat je doet en waarom je dat doet.’
Bijvoorbeeld: ‘Ik ga even je piemel iets omhoog doen, want daar zit wat poep bij en dat moet ik schoonmaken. Doe vervolgens wat je zegt en zeg wat je doet. Door dingen uit te leggen geef je kinderen een stukje regie. Ik ben er ook op tegen om kinderen te dwingen een kus of knuffel aan iemand te geven. Tuurlijk moet je iemand begroeten, maar een kus of knuffel is niet nodig als een kind niet wil en het geeft het verkeerde signaal af.’
Wat is (on)gezond seksueel gedrag?
Naomi ziet dat bij veel kinderopvangorganisaties pedagogisch medewerkers niet zo goed raad weten met dit onderwerp en dat ze twijfels hebben over wat gezond seksueel gedrag is en wat niet. Het is tenslotte gezond dat kinderen experimenteren. ‘Er is een heel mooi systeem om seksueel gedrag bij kinderen te duiden: het zogenaamde Vlaggensysteem. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar de handeling, maar ook naar de context: de leeftijd van het kind, omgeving, wederzijdse toestemming, gelijkwaardigheid, etc. Ik denk dat het goed is dat er altijd minimaal één iemand aanwezig is die weet hoe hij of zij dat instrument moet inzetten en het seksuele gedrag kan duiden aan de hand van het Vlaggensysteem.’
Gezond seksueel gedrag of grensoverschrijdend?
Twijfel je of bepaald gedrag van een kind op de groep gezond seksueel gedrag of (licht) grensoverschrijdend gedrag is? Toets het dan aan de hand van de volgende punten om zo tot een goede pedagogische reactie te komen:
- Heeft het kind duidelijk toestemming gegeven aan het andere kind voor het gedrag?
- Is er sprake van vrijwilligheid? Kiest het kind er vrijwillig voor om dit te doen? Durft hij of zij nee te zeggen en kan hij/zij dat ook? Is er geen sprake van machtsmisbruik, dwang of druk?
- Is er sprake van gelijkwaardigheid? Zijn de kinderen gelijkwaardig aan elkaar qua leeftijd, kennis, intelligentie, rijpheid, etcetera.
- Is het gedrag leeftijdsadequaat? Past het gedrag bij de seksuele ontwikkelingsfase en de leeftijd van het kind? Doet het kind niets waar het te jong/oud voor is?
- Is het gedrag context-adequaat? Past het gedrag in de context, is het gedrag niet storend of aanstootgevend voor anderen?
- Is er sprake van zelfrespect? Veroorzaakt het gedrag fysieke, emotionele of psychische schade bij het kind zelf of bij een ander? Overziet het kind de gevolgen van zijn of haar gedrag?
Naomi: ‘Het is goed om kennis te hebben van deze criteria, maar het op zorgvuldige wijze écht duiden van het seksuele gedrag, kan pas nadat je geleerd hebt het Vlaggensysteem in te zetten.’
Hoe te handelen
Stel, je hebt geconstateerd dat een kind daadwerkelijk seksueel overschrijdend gedrag vertoont op de groep. Hoe kun je dan het beste handelen? Naomi: ‘Heel concreet: zorg allereerst dat het stopt wanneer het niet gepast is. Stel, een meisje van drie jaar friemelt aan haar vagina middenin de zandbak, terwijl er allemaal kinderen omheen zitten. Vraag haar bijvoorbeeld ten eerste om haar broekje weer naar boven te doen. Vraag jezelf af wat er niet alleen níet oké aan het gedrag is, maar ook wat wél oké is en vertel dit ook aan haar. Bijvoorbeeld: “Ik snap dat het een lekker gevoel geeft om aan je vagina te kriebelen, maar doe dat maar thuis of op een andere plek waar je alleen bent , maar niet waar andere kinderen bij zijn.”’
‘Of stel, Paul heeft tegen Tom gezegd: “Doe je broek naar beneden, ik wil je piemel zien.” Ook hierin is de context belangrijk. Is het ene kind (veel) ouder dan het andere? Is er sprake van vrijwilligheid? Gebeurt het in een omgeving met andere kinderen erbij en hebben zij toestemming gegeven om dit te zien? Kom je tot de conclusie dat het seksueel grensoverschrijdend is? Zorg dat het stopt en ga met ze in gesprek.’
Doe dit met evenveel respect naar beiden. ‘Spreek bij kinderen bijvoorbeeld niet over ‘dader’ en ‘slachtoffer’: kinderen hebben over het algemeen nog geen idee van de impact van het seksuele gedrag. Vraag om te beginnen zonder oordeel wat er precies is gebeurd. Geef daarna aan beiden aan wat oké is aan de situatie en wat niet. Laat bijvoorbeeld aan Paul weten dat het oké is wanneer hij nieuwsgierig is naar een andere piemel en aan Tom dat hij mag kiezen of hij dit wel of niet wil en zijn grenzen mag aangeven. Leg aan Paul en Tom uit dat ze beiden horen te luisteren naar elkaars grenzen en dat het belangrijk is om elkaar toestemming te vragen (leg eventueel uit wat dit betekent).’
Bespreken versus problematiseren
Of je het vervolgens met de ouders van de kinderen bespreekt, ligt aan de situatie zegt Naomi. ‘Het hangt af van de mate van grensoverschrijdend gedrag. Bepaalde dingen horen ook simpelweg bij de leeftijd, maar ik kan me wel voorstellen dat het toch goed is om te vertellen of bespreken. “Dit is aan de orde geweest, weet dat we dit hebben besproken. Misschien is het goed dat jullie het er zelf ook nog eens over hebben.” Als het vaker voorkomt is het goed om daar een apart gesprek voor in te plannen. Ik zou het ook niet zo snel met alle ouders tegelijk bespreken, dan kan het al snel wat groter worden dan het wellicht is.’
Seksueel gedrag en experimenteren hoort simpelweg bij de ontwikkeling van kinderen volgens Naomi. ‘Eigenlijk is het heel gezond voor de ontwikkeling van kinderen om soms grenzen op te zoeken en hierin begeleid, bijgestuurd en gecorrigeerd te worden. Sterker nog, het is ook positief dat kinderen leren over het palet aan kleuren in de wereld van seksualiteit. Overigens wil ik nog wel meegeven dat bij twijfel – zeker ook wanneer er vermoedens zijn van seksueel misbruik – het altijd belangrijk is te overleggen met experts. Denk aan Veilig Thuis of de aandachtsfunctionarissen binnen je organisatie of je leidinggevende.’
Meer info
Over seksualiteit en kinderen is een hoop te lezen, te luisteren en te zien. Meer informatie over dit onderwerp vind je onder hier:
- Aflevering van Het Klokhuis met als thema Je lijf is van jou
- Podcast-aflevering van Naomi maakt bespreekbaar: De week van de Lentekriebels
- Seksuelevorming.nl: tips en tools voor professionals in het onderwijs om seksualiteit in de klas bespreekbaar te maken
- De Bespreekboom: tool voor professionals om seksueel gedrag van kinderen bespreekbaar te maken
