We zijn doorgeslagen naar een prestatiesamenleving. We moeten af van de focus op cognitieve vaardigheden maar kijken naar de brede talenten van kinderen. En dat betekent een fundamenteel andere inrichting van het onderwijs en stoppen met de cito-toets. Dat is de overtuiging van Maike Kooijmans, lector Opvoeden voor de Toekomst aan de Fontys Hogeschool.
Het lectoraat Opvoeden voor de Toekomst aan de Fontys Hogeschool richtte zich aanvankelijk op de leeftijd van 0 – 23 jaar maar in de loop van de tijd is de focus meer gaan liggen op kinderen van tien jaar en ouder. ‘Dat heeft te maken met de thema’s waar we ons mee bezig houden,’ vertelt lector Maike Kooijmans. ‘Ons onderzoek richt zich op veerkracht en talentontwikkeling en vanaf tien jaar gebeurt op dat gebied het meest.’ Ze houdt zich niet alleen bezig met onderwijs maar ook met de ‘tussenruimtes’ zoals zij ze noemt. Dat omvat alle omgevingen waar kinderen en jongeren hun identiteit ontwikkelen, dus ook sport, welzijn, buurtwerk, bso etcetera.
Fundamenteel scheef
Een groot probleem zit ‘m in het onderwijssysteem. ‘Deze is helemaal niet meegegroeid met de veranderingen in de tijd. Er zit fundamenteel iets heel erg scheef: de enorme nadruk op prestaties is doorgeslagen in afgelopen dertig jaar. We leven in een prestatiesamenleving die maakt dat kinderen en jongeren heel erg onder druk komen te staan; de lat ligt steeds hoger. Het is schrijnend dat cognitief talent de meeste status heeft; daar is het hele toetssysteem op ingericht. Terwijl kinderen zoveel verschillende talenten hebben. Vanaf de voorschool is alles er al op gericht om kinderen op een hogere sport van maatschappelijke ladder te krijgen en dat is gelieerd aan hogere diploma’s. Dit is zo diep verankerd. Met mijn lectoraat wil ik een lans breken voor meer aandacht voor brede talenten van kinderen.’
Ont-moeten
Kooijmans ziet wel oplossingen voor het onderwijs en buitenschoolse opvang. ‘Zeker de bso is zo’n tussenruimte waar kinderen tot een krachtige identiteitsontwikkeling kunnen komen omdat ontspanning, recreëren en ont-moeten centraal staan. Letterlijk: ont-moeten. Een oplossing voor de gevolgen van de prestatiesamenleving vraagt veel lef, een deltaplan voor onderwijs en de hele basis infrastructuur voor opvoeden en opgroeien.’ Volgens Maike Kooijmans betekent zo’n stevige hervorming dat er om te beginnen een heel ander volgsysteem komt. ‘Met het behoud van de cito-toetsen is het bijna niet te doen om een traditie te doorbreken. We moeten af van de normen die wij bedacht hebben maar volgen hoe kinderen zich ten opzichte van zichzelf ontwikkelen. Kinderen zijn vanuit zichzelf nieuwsgierig en willen leren en ontdekken. Dat talent wil je behouden en dan gaat er veel vanzelf in plaats van dat we het nu van tevoren inprogrammeren. Heel is heel onnatuurlijk om kennis in brokjes en in een bepaalde volgorde door de strot van kinderen te drukken.’
Oude bril
Maike Kooijmans heeft vele mooie experimenten gezien met andere schoolconcepten. Maar deze zijn vaak stopgezet of mislukt. ‘Dat komt omdat we aan die meetlat, de oude eindtermen, blijven vasthouden. De opbrengsten vanuit experimenteel onderwijs worden bekeken door de oude bril. Een tweede probleem is dat veel mooie experimenten en moderne onderwijsconcepten niet landen op de plekken waar de macht ligt; bij het ministerie en onderwijsinspectie. Ik volg kinderen die volgens deze alternatieve concepten leren maar dan stuit je op het probleem dat ze op het laatst moeten inpassen op het mainstream routes die wij hebben bedacht. Dan komt de frustratie opnieuw. Dan hebben ze jarenlang kunnen leren en ontdekken vanuit hun eigen nieuwsgierigheid, hebben daar goede resultaten in bereikt en dan lopen ze alsnog vast. Er is een verschil tussen waarderen en toetsen. Bij waarderen geef je feedback op wat wel en niet goed gaat en waar ze nog begeleiding bij nodig hebben. Dat is anders dan toetsen op vaste indicatoren waar ze aan moeten voldoen.’ Volgens haar ligt er nu een eenzijdige nadruk op zo hoog mogelijke diploma’s. ‘Er komt hopelijk wel een kentering want we hebben zoveel praktijkmensen in onze samenleving nodig. Maar ook ouders zijn er op gericht dat kinderen toch minstens een havo opleiding kunnen krijgen. Dat is heel hardnekkig en verander je niet zomaar. Er zou een ander soort waardering van beroepen moeten komen. Het lijkt makkelijk praten vanaf de zijlijn maar we kunnen goede bijdragen leveren door voorbeelden te laten zien van toepassingen van een nieuwe pedagogiek.’
Mindshift
Ze erkent dat een fundamentele verandering een enorme operatie is. ‘Het vereist een enorme mindshift, innovatiekracht en lef. Aan de andere kant gaat het nu met veel kinderen niet goed; de cijfers zijn alarmerend, veel kinderen zijn laaggeletterd. Er wordt niet gekeken waar de echte oorzaak ligt: kinderen zijn wel gemotiveerd om te leren maar de omstandigheden zijn voor hen niet goed. Het ligt niet alleen aan het onderwijs, het is een integraal probleem.’
Positieve ervaringen
Als je vraagt waar oplossingen liggen, zegt ze: ‘We weten al het een en ander door onderzoek. Als je binnen de setting voor onderwijs en opvoeding meer aandacht hebt voor de emoties en aspiraties van kinderen, waar ze positieve ervaringen opdoen, voelen dat ze er erbij horen en deugen, ervaren ze daardoor geruststelling. Dat zijn voorwaarden voor kinderen en jongeren om zich krachtig te voelen. Door gevoelens als faalangst of zich niet goed genoeg voelen, worden ze bang om te leren en te ontdekken. Pedagogen en docenten zouden bij kinderen niet het gedrag maar de emotie- en aspiratiehuishouding centraal moeten stellen. Ieder mens heeft een vermogen om te na te denken over de toekomt en wat je wilt worden. Kinderen ook. Het vermogen om te aspireren wordt teniet gedaan of gefrustreerd als kinderen niet die positieve emoties kunnen ervaren. Ze worden flets, dof, in zichzelf gekeerd of boos omdat ze in de knel komen met hun natuurlijke drive om vooruit te willen. Als samenleving en pedagogen zijn we geneigd om heel erg te interveniëren op gedrag , en dat nemen we als uitgangspunt voor toetsing. Maar als we niet uitzoeken hoe kinderen zich voelen, kunnen ze wel een vwo-score hebben maar zich toch diep ongelukkig voelen omdat ze liever iets anders willen doen.’
Geen curriculum
Waar Kooijmans zich de volgende vier jaar op wil richten: ‘We gaan vrijplaatsen inrichten waar de stem van kinderen en jongeren het uitgangspunt is. Geen curriculum, geen programmadoel, geen beleidsdoel maar de vindingrijkheid van kinderen en jongeren staat centraal. Wat zij willen ontdekken en leren, dat is uitgangpunt. Deze vrijplaatsen creëren we soms binnen een school maar ook in de tussenruimte: de vrije tijd, sport, jeugdcentra, kinder- en jongerenwerk, cultuurcentra en dergelijke. Daar willen we ontdekken hoe het voor kinderen werkt en die kennis gebruiken om te kijken hoe we die hervormingen tot stand kunnen brengen.’
Kansen voor IKC’s
Ze ziet daarbij ook wel kansen voor IKC’s. ‘Zeker als daar al meer de mindset heerst om het kind centraal stellen. Als jeugdhulp en opvang dichtbij zijn, kun je vrijplaatsen creëren waar kinderen kunnen opladen en ontladen.’ Ze merkt op dat alle instituties met prestatie-indicatoren te maken hebben. ‘Ook als kinderen in de jeugdhulp terecht komen. Daar heb je dan ook weer behandeldoelen: kinderen zijn zo overbelast. Als die partijen samen kunnen zorgen dat kinderen kunnen ontstressen, zou dat mooi zijn.’
Op maat
Als je Maike Kooijmans vraagt wat zij als minister van jeugdzaken zou willen veranderen, antwoordt ze dat ze meer autonomie en zeggenschap aan het onderwijs zelf zou willen geven. ‘Laat het aan de professionaliteit van leerkrachten en pedagogen over om veel meer te laten bepalen hoe er gewerkt wordt met kinderen en jongeren. Zij kunnen veel meer op maat doen wat er nodig is voor kinderen. Stop met die ene hoepel waar alle kinderen doorheen moeten springen. Als schoolbesturen de koers uitzetten en de experimentele ruimte begrenzen, kunnen individuele scholen daar zelf invulling aan te geven. Zo kunnen ze van elkaar leren en een grote learning community worden.’
Cito-systeem weg
Een andere gedachte: ‘het citosysteem gewoon vijf jaar weg doen en ook niet vervangen door een ander toetssysteem. Waar loop je dan tegenaan en op basis waarvan wordt dan vervolgonderwijs gekozen? Kinderen, ouders en scholen gaan dan samen kijken; talenten worden het uitgangspunt en niet de cito-scores. Dat zou ik zo boeiend vinden om te onderzoeken. Doe het in eerste instantie met de helft van de scholen en kijk wat er gebeurt. Dit is volgens mij niet schadelijk voor kinderen. Voor zover ik kan overzien, is er geen kinderrecht dat we aantasten.’
Niet meer toetsen
Binnen haar eigen opleiding, de Fontys Hogeschool, zijn ze al aan het experimenteren met nieuwe vormen van onderwijs. ‘We hebben het voor elkaar gekregen dat we niet meer toetsen. In gesprek met de studenten kijken we naar hun eigen motivatie om pedagoog te worden: wat moeten ze daarvoor kunnen? Ze ontwerpen dan hun eigen leerroute en worden hierbij begeleid door hun coaches. Het is een misvatting om te denken dat ze minder begeleiding krijgen. Het vereist juist meer begeleiding. Tentamens en toetsen zijn afgeschaft en daar hebben we zulke mooie opbrengsten van gezien. Dit soort ervaringen zijn leerzaam bij de overweging of je dit ook in basisonderwijs zou kunnen toepassen.’
