In memoriam Elly Singer: ‘Ze was het geheugen en het geweten van de kinderopvang’

Elly was een oorspronkelijke denker en ze speelde een hoofdrol bij pedagogisch onderzoek naar kinderen op het kinderdagverblijf al sinds een periode waarin de kinderopvang nog in de kinderschoenen stond, schrijft uitgeverij SPW. Elly Singer werd sinds oktober 2022 door meerdere herseninfarcten- en bloedingen getroffen. Anja Hol kwam in de afgelopen periode samen met Anke van Keulen regelmatig bij haar op bezoek. Anja vind het lastig te bevatten dat uitgerekend iemand als Elly het zo zwaar te verduren kreeg:  ‘Zo’n levenslustig en altijd actief mens, die veel plezier had en altijd lachte en praatte. Elly had uitgesproken standpunten en ideeën, maar kon ook heel goed van gedachten wisselen. Ze was niet rigide. Haar grote kracht was dat ze haar kennis kon overbrengen naar pedagogisch medewerkers en hen kon laten zien wat het belang van hun werk was: er zijn voor de kinderen. En dat dat niet betekent: de hele dag achter ze aanrennen. Juíst niet.’

Hoewel Elly sinds oktober nauwelijks meer kon praten, wist ze nog alles en realiseerde ze zich ze alles, vertelt Anja. Dat maakte het volgens Anja zwaar voor Elly zelf en voor haar naasten. Samen met Anke van Keulen maakte ze voor Elly een herinneringenboek waaraan allerlei mensen uit de sector een bijdrage leverden. ‘Voor zover ze het kon tonen, was ze daar heel verguld mee. Soms zat ze bij het voorlezen driftig mee te knikken, zo van: ja, dat weet ik nog. Het is ontzettend jammer en zonde dat haar werklust en carrière zo abrupt werden afgebroken.’

‘Als je een van je achternaam afgeleid werkwoord nalaat, dan ben je een grote’

Anja betreurt dat Elly Singer nooit hoogleraar geworden is. ‘We hebben zo’n behoefte aan onderzoek dat vertaald wordt naar de praktijk, naar wat inzichten opleveren. Maar ze heeft gelukkig enorm veel gepubliceerd, van Australie tot Rusland, ze was overal een fenomeen en bekendheid. Haar doel was het steunen van medewerkers met het belang van kinderen voorop. Zorgen dat kinderen zich plezierig kunnen ontwikkelen, dat ze aangereikt krijgen wat nodig is, en dat de pm’er daarin ondersteund wordt. En alles wetenschappelijk onderbouwd natuurlijk, geen praatjes voor de bühne. Ze was eigenlijk permanent aan het onderzoeken. Het was heel aantrekkelijk om met haar samen te werken, wat ik als voorzitter van Raad van bestuur van kinderopvang Humanitas ook deed. Medewerkers kregen belangrijke inzichten door de manier waarop ze hele teams meenam in praktijkonderzoek.’

‘Haar boek ‘Speels, liefdevol en vakkundig’ zou door iedere pm-er gelezen moeten worden’

Gevraagd naar enkele reacties op het overlijden van Elly Singer, werd de redactie van Kinderopvangtotaal overspoeld met warme woorden en persoonlijke teksten. De gemene deler: Elly was niet alleen vrolijk, warm, wijs en kundig, maar ze is ook van onschatbare waarde geweest voor de sector. We hebben de binnengekomen reacties hieronder op een rij gezet. De lijst is niet bedoeld om volledig te zijn; er ontbreken ongetwijfeld nog veel personen die een belangrijke rol speelden in het leven en werk van Elly Singer. Ze heeft dan ook voor velen iets betekend.

Ruben Fukkink, lector Pedagogiek aan de Hogeschool van Amsterdam en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam:

Elly Singer heeft maar liefst 40 jaar onderzoek gedaan in en voor de kinderopvang, zowel vanuit de Universiteit Utrecht als de Universiteit van Amsterdam. Ze had daardoor een goed en breed overzicht van onze kinderopvang. Ze was meestal de eerste of tweede auteur van een artikel of boek. En heel vaak was ze ook de enige auteur. Ze wist wat ze wilde en deed elk onderzoek op haar eigen manier.

Studenten en pedagogisch medewerkers drukte ze op het hart: je moet kijken, kijken nog eens kijken … om het te zien. Ze kon met liefde praten over fantasiespel, fladderende kinderen, singerende medewerkers en nog veel meer moois dat plaatsvond op de groep.

Vanuit die jarenlange betrokkenheid maakte ze zich ook vrij recent nog zorgen om de kinderopvang in ons land. Bijvoorbeeld omdat locaties het “te druk” hadden en om die reden niet meededen aan kinderopvangonderzoek. Dan moeten alle alarmbellen af gaan, aldus Elly. Ze merkte, aan het eind van haar carrière, dat een generatie die de kinderopvang had opgebouwd, de sector langzaam maar zeker verliet. Begreep iedereen nog wel waar het om draaide in goede kinderopvang? Iedereen voelde wel – daar was Elly een meester in – wat het antwoord op deze retorische vraag. In het maatschappelijke debat koos Elly sowieso stelling. Op papier en achter de microfoon straalde ze onwrikbaarheid uit. Ze was het geheugen en het geweten van de kinderopvang.

Brancheorganisatie Kinderopvang:

Van Singeren naar Speelruimte

‘Als je een van je achternaam afgeleid werkwoord nalaat, dan ben je een grote’. Beter hadden we het niet kunnen zeggen, met dank aan een fan op LinkedIn. Vorige week overleed pedagoog en ontwikkelingspsycholoog Elly Singer, in 2022 nog te gast op onze ALV. Singeren was haar op onderzoek gebaseerde advies aan pedagogisch professionals: blijf eens wat vaker op één plek zitten. Nabij zijn en aansluiten, dat geeft rust. Kinderen fladderen minder door de ruimte en komen daardoor sneller tot spel. Tien jaar geleden schreef Judith Kuiten daar al een mooi blog over op Kinderopvangtotaal.

Emmeline Bijlsma: ‘Het lijkt zo simpel en Elly wist het al lang. Toch is het een boodschap die ze wilde blijven brengen. Op onze ALV in juni 2022 had ze zoveel sheets in haar presentatie voorbereid dat ze wel een dagcollege had kunnen geven. Ze raakte er niet over uitgepraat en wij ook niet. Spelen = leren en als pedagogisch professional heb je een cruciale rol om dat te faciliteren en te stimuleren.’

Onze sector heeft veel aan haar te danken en we zullen haar missen.

Gjalt Jellesma, voorzitter van BOinK:

Elly Singer was in de eerste plaats een invloedrijke pedagoog die zich als geen ander kon verplaatsen in de werkomgeving van de pedagogisch professional. Daarnaast was Elly een markante persoonlijkheid. Ik bewaar erg goede herinneringen aan de drie jaar dat ik samen met Elly in de adviesraad van Humanitas zat. Ik heb in die beginjaren van mijn voorzitterschap veel van Elly geleerd. Elly heeft met haar wetenschappelijk werk een grote bijdrage geleverd aan de kinderopvang in Nederland. Laten we haar niet vergeten!

Nienke Willering, pedagoog en bestuurder BOinK:

Vanuit BOinK hebben we diverse keren samen gewerkt met Elly Singer. Een van de hoogtepunten van onze samenwerking was de totstandkoming van het boek ‘Opvoeden op het kinderdagverblijf. Wat ouders moeten weten’. Gebaseerd op het bekende Pedagogisch Kader, ook van haar hand, geeft dit boek ouders en oudercommissies enorm veel informatie en inzicht in pedagogische kwaliteit in de kinderopvang.
Het boek geeft daarmee ook inspiratie om actief mee te kunnen denken en praten over de pedagogische doelen in de kinderopvang, om zo in gezamenlijkheid te kunnen werken aan kwaliteit.

Wat mij vanuit deze – maar ook andere – samenwerking met Elly het meest is bijgebleven is, behalve haar expertise, haar enórme gedrevenheid en passie.
Wat heeft Elly enorm veel betekend voor pedagogisch professionals in de kinderopvang en daarmee ook voor kinderen en hun ouders.
Ze laat hiermee een prachtige en zeer waardevolle erfenis na!

Janneke Hagenaar, pedagoog bij Bureau Hagenaar, onderzoeker Natuur en Ontwikkeling Kind – Hogeschool Leiden, directeur Groen cement:

 ‘Kinderopvang: goed of slecht?’, het boek van Elly Singer dat ik als eerste bestudeerde toen ik mij in 2007 ging verdiepen in het werken in de kinderopvang. Ik pakte het boek dit weekend uit de kast toen ik hoorde van het overlijden van Elly. Als wetenschapper heeft Elly Singer altijd goed voeling weten te houden met de praktijk. De onderzoeken naar de sociale relaties in de groep, waarin enorm veel data werd verzameld en geanalyseerd waren waardevol in theorievorming en voor het dagelijks handelen op de werkvloer.

Elly Singer heeft in haar werk aandacht besteed aan verschillende aspecten van sociale relaties in de kinderopvang. Ze heeft bijgedragen aan het belang van hoe kinderen sociale relaties ontwikkelen en onderhouden. Uitgewerkt in onderwerpen als:

Hechting en vertrouwensrelaties (het begrijpen van deze relaties is cruciaal, omdat ze van invloed zijn op het welzijn en de ontwikkeling van kinderen), Peergroepinteracties (De dynamiek van interacties tussen kinderen in de kinderopvang; daarmee kwam uiteraard de rol van de professionals in beeld. Het leverde het woord ‘singeren’ op.) en Inclusiviteit en diversiteit (in het werk van Elly Singer dat ze samen met anderen deed, leerden we over het omgaan met culturele en sociale diversiteit en hoe dit de relaties van kinderen beïnvloedt).

Wat mij vooral aansprak, was haar blik op humor en de rol van humor in de ontwikkeling van kinderen. Als je foto’s van Elly op het web ziet verbaasd dat misschien ook niet, ze heeft vaak een gulle lach, een vrolijke uitstraling. Humor kan bijdragen aan de interactie tussen kinderen en hen helpen sociale situaties beter te begrijpen leerde Elly ons. Het helpt ook professionals. Neem bijvoorbeeld buiten spelen: dan zie je volop plezier. Ze rennen achter elkaar aan, lachen en genieten van de ervaren vrijheid. Wanneer de (buiten)omgeving spanning en uitdaging biedt geeft dit de kinderen veel speelplezier. Het zoeken van grenzen hoort bij de ontwikkeling. Uit onderzoek van Elly blijkt dat spel dat op de grens zit tussen humor en ongecontroleerd gedrag, veel spelplezier geeft. Binnen de ontwikkeling van kinderen zijn spel en humor belangrijke componenten. Ruimte voor humor en (buiten)spel draagt bij aan de pedagogische basis. Daarnaast zorgt humor voor verbinding tussen kinderen en tussen de kinderen en volwassenen. De saamhorigheid die een grapje creëert, geeft de kinderen het gevoel dat ze erbij horen. 

Elly Singer onderscheidt verschillende bronnen van plezier bij kinderen:

• Kinderen lachen om sociale redenen, door humor te gebruiken in hun communicatie. Een lach of grapje wordt ingezet om contact te maken met een ander. Of zij gebruiken hun gevoel van humor bij het verzoenen na een ruzie. Zo botsen kinderen expres tegen elkaar aan in spel en lachen hierbij. Een manier om contact te maken en samen een beetje gek te doen.
• Jonge kinderen beleven plezier aan het (on)verwachte. Zij genieten van absurditeit, gekke geluiden, onverwacht gedrag, dingen die niet helemaal kloppen. 

• Ze lachen omdat zij plezier hebben in wat zij kunnen of uit trots: Kijk eens hoe hard ik durf, hoe hoog ik kan klimmen, hoe ver ik kan springen. 

Door als professional met humor naar jezelf te kijken, kun je beschermende en bezorgde gedachten beter relativeren. Lachen is leren, daarom koos ik mede op grond van deze publicatie over humor voor de term peuterhorror in mijn prentenboek.

Elly Singer heeft mij geïnspireerd, ik heb veel respect voor haar werk. En daarom blijft haar boek ‘Kinderopvang goed of slecht’ een oproep: Zullen we met elkaar scherp blijven op het behouden en verdiepen van de kwaliteit?

Sardes:

Elly Singer is van grote betekenis geweest voor de kinderopvang, wie anders heeft zijn/haar naam in een werk-woord zien veranderen: Singeren. Daarbij was ze als onderzoeker haar tijd vooruit. Elly haar onderzoek was en is belangwekkend en relevant voor het veld, en had niet meer de vertaalslag nodig om bruikbaar te zijn voor de dagelijkse praktijk van pedagogisch medewerkers. Zij heeft belangrijk thema’s zoals samenspel, begeleid spel, vriendschap, diversiteit en ouderbetrokkenheid onder de aandacht gebracht en daarmee ook de kinderopvang vernieuwd. Ze maakte heel concreet en precies hoe kinderopvang in het algemeen en pedagogisch medewerkers in het bijzonder op professionele wijze kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van jonge kinderen. 

Over de jaren heen hebben we vanuit Sardes altijd met veel plezier samengewerkt met Elly Singer. Bijvoorbeeld bij de onvolprezen Pedagogische kaders, waar zij de motor in was. We zijn er trots op dat Sardes en de CED-groep het vijfde boek in de serie mocht schrijven: Spelenderwijs. Samen werken aan pedagogische kwaliteit in de kinderopvang (Boonstra en Jepma, 2014), om zo de pedagogische inhoud van de kaders in de kinderopvangorganisaties en in het pedagogisch handelen van de pedagogisch medewerkers te laten beklijven met de principes van de lerende organisatie. 

Ook hebben we vanuit Sardes haar onderzoekswerk en zienswijzen op allerlei manieren benut in projecten, adviezen en trainingen: het speelse leren, samenspel en botsingen en vooral ook het met liefde, aandacht en humor kijken naar kinderen en de rol van de professional daarbij.

Met een aanstekelijke energie en enthousiasme was zij instaat om iedereen te betrekken en met velen samen te werken. Misschien ook wel om dat voor Elly één ding altijd voorop voorstond: het kind – en dat verwachtte zij ook van de anderen. Vanuit een nieuwsgierige en niet veroordelende blik beschreef zij het gedrag van kinderen, wat zij nodig hebben en wat dat van de professional vraagt. Onderbouwd, beeldend en soms ook verstrooiend. Zo zei ze eens: “kinderen hebben ook recht op uitsluiting – je hebt immers niet altijd alles samen te doen, kinderen mogen ook zelf keuzes maken.” Als Elly het woord nam zat je op je puntje van je stoel – en zette ze je aan het denken.

Steven Pont, ontwikkelingspsycholoog en systeemtherapeut; spreker, columnist en auteur

Bij het overlijden van Elly Singer moet ik niet zozeer denken aan wat ze voor de kinderopvang betekent heeft, maar vooral wie ze als persoon was. Ik kwam haar namelijk zo af en toe tegen en bedacht dan dat het niet zo vreemd was dat zij nou net het boek ‘Speels, liefdevol en vakkundig’ had geschreven. Want ik weet niet zeker of elke lezer die drie dingen in haar of zijn werk kon combineren, maar Elly kon dat in ieder geval wel. Hoewel ze altijd zeer serieus over haar vakgebied was, bleek de lach bij haar ook nooit ver weg te zijn. En zij combineerde de eigenschappen die ze in haar titel benoemde als geen ander, zo bleek me telkens weer. Dus we verliezen een vakvrouw, maar hoe cliché het ook klinkt; ook een Mensch.

Christine ten Kate – Trainer, pedagogisch adviseur en manager kinderopvang:

Toen Elly haar onderzoek naar de spelbetrokkenheid van kinderen deed kenden we elkaar vluchtig van congresdagen en werkgroepen. Ik werd lid van haar praktijkonderzoeksgroep en ging als pedagogisch coach aan de slag met ‘mijn’ pedagogisch medewerkers.

Elly wist ons zo enorm te inspireren. Het belang van spelbetrokkenheid in relatie tot de houding van de pedagogisch medewerker werd voor mij de kern van al mijn werken.

Elly vond het belangrijk om daadwerkelijk te inspireren en niet iets op te leggen. Ze had vertrouwen in de professionaliteit van de pedagogisch medewerkers en door hen te laten werken met onderzoeksvragen en hun ervaringen met haar en elkaar te delen, te duiden en te verdiepen werkte ze aan het verspreiden van haar opgedane inzichten en passie voor het jonge kind.

Ooit heb ik een paar dagen met haar gebivakkeerd in een grote boerderij. Met een groep enthousiaste mensen hebben we gewerkt aan het maken van mooi lesmateriaal. De inzichten over spelbetrokkenheid en de rollen van de pedagogisch medewerker speelden een grote rol in dit traject. Samen hebben we daar de Kijkwijzer drie posities van de pm-er in relatie tot de interactievaardigheden gemaakt. Een kijkwijzer die in al mijn lessen en trainingen nog steeds een rol speelt.

Ook in het nieuwe keuzedeel Spelen is Leren heb ik hem weer opgenomen.

In die dagen leerde ik Elly beter kennen als mens. We wandelden, dronken een glas wijn, lachten heel veel en ik heb genoten van haar sprankelende en warme aanwezigheid. Elly was pittig,  ze wist waar ze het over had en had een uitgesproken mening. Een stevige discussie ging ze niet uit de weg. Heerlijk om vanuit passie te sparren en te delen.

Wat heeft ze veel nagelaten. Haar boek Speels, liefdevol en vakkundig zou door iedere pm-er gelezen moeten worden.  Als geëmancipeerde vrouw pleitte Elly voor goede kinderopvang. Wat heeft ze hier ontzettend veel aan bijgedragen.

Josette Hoex,  Nederlands Jeugdinstituut (NJi):

Vanuit NIZW/NJi heb ik me beziggehouden met ‘pedagogisch beleid’ in de kinderopvang. Eerst met de vraag waarover dat zou moeten gaan; daarna met de vraag hoe dat eruit zou moeten zien in de praktijk. Logisch dat ik vanaf mijn allereerste werkdag eind 1989, direct te maken kreeg met Elly. Waar anderen zich bezighielden met ontwikkelingsstadia van kinderen of organisatorische kwesties, was onze gedeelde core business: de pedagogische relatie.

Als geen ander had zij haar wetenschappelijke blik volledig gericht op wat er -letterlijk- gebeurde op de werkvloer. Zo ‘gewoon’ als haar onderzoekfocus zich richtte op de interacties tussen kinderen, tussen groepsleiding en kind, tussen kind en de opvangomgeving, zo ‘gewoon’ lieten haar bevindingen zich direct vertalen naar het verbeteren van de dagelijkse kwaliteit van werken. Goed kijken, kijken, kijken, en dan op passende wijze aansluiten. Dienstbaar zijn aan wat een kind nodig heeft. Daarin ben je belangrijk, met en dankzij jouw professionele beschikbaarheid.

Ik heb haar die boodschap op veel manieren zien communiceren. Als lid van de Commissie Kwaliteit Kinderopvang/Pykel Schröder, waar zij oa aandacht opeiste voor de gastouderopvang vanwege de stabiele en nabije pedagogische relatie in die werksetting. Als auteur van inspirerende artikelen en relevante boeken. Als bevlogen spreekster op congressen. Als kritisch mee- en tegendenker in klankbordgroepen. En altijd werd er naar haar geluisterd. Haar gedreven en oprechte betrokkenheid bij de kinderopvang-werkvloer was onweerlegbaar, was altijd voelbaar.

Pykel Schröder deed begin jaren-90 de oproep: ‘Waar zijn de pedagogen in de kinderopvang?’; Elly vertaalde dit naar een eigen wetenschappelijke opdracht: ‘Wat is de pedagogiek van de kinderopvang?’. Het antwoord dat zij op deze vraag heeft gegeven, -een praktische concretisering van kinderopvang-pedagogiek-, blijft vast nog heel lang een dragende pijler onder de sector. Gewoon op de werkvloer, gewoon in het alledaagse omgaan met kinderen; daarin blijft zij voortleven. En ik denk dat ze daar trots en blij mee zal zijn.

Simon Hay, pedagoog & mede-ontwikkelaar ‘Pedagogische praktijk in Beeld’

Ik schrok van het bericht van het overlijden van Elly Singer. Hoewel ik haar niet persoonlijk ken zie ik wel de stempel die zij heeft gedrukt op de praktijk van de kinderopvang. Elly wist op enthousiaste wijze te inspireren, van pedagogisch medewerkers tot managers en pedagogen, door talloze lezingen en boeken. Voor mij is het ‘Pedagogische Kader Kindercentra 0-4 jaar’ al jarenlang een houvast in mijn werk als pedagoog. Maar laatst had ik ook ‘Kijken, Kijken, Kijken’ weer opengeslagen. Het boek, geschreven met Dorian de Haan, is gebaseerd op 10 jaar observatieonderzoek in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. Het boek stamt al uit 2006, maar is wat mij betreft nog heel relevant. Mooi werk over hoe kinderen omgaan met conflicten en hoe pedagogisch professionals hen hierin begeleiden. Leren van conflict en hoe relaties weer te kunnen herstellen blijft belangrijk en actueel. Elly heeft ingezet op kennis delen met en ophalen uit de praktijk, dat maakte haar graag gezien en geliefd. Een troostende gedachte is dat de kinderopvangpraktijk haar nooit zal vergeten. De term ‘Singeren’, waarbij de pedagogisch professional op één plek blijft zitten en daardoor goed vindbaar is voor kinderen, zal gebruikt blijven worden. Laten we blijven ‘Singeren’, voor de kinderen en medewerkers en ook ter nagedachtenis aan Elly.

Stabiliteit

We vragen Anja Hol of ze denkt dat het werk van Elly Singer zal blijven doorwerken in de kinderopvang. Ze ziet dat het lastig is in deze tijd van hoog ziekteverzuim en personeelstekort. Maar als organisaties stabiliteit weten te creëren, is er veel mogelijk, denkt ze: ‘Als organisatie moet je voor een klimaat zorgen waarin de pedagogiek ondersteund wordt. Waarin medewerkers de rust en tijd gegund wordt om het werk op de manier van Singer te doen. Ook bij pedagogisch medewerkers zelf knelt het soms. Zij denken: “Als ik hier nu op de grond ga zitten terwijl mijn collega het fruit snijdt, dan ziet dat er toch lui uit?” Het lijkt dan alsof ze niets belangrijks doen. Maar Elly liet ook de leidinggevenden zien dat de belangrijkste rol van de pm’er niet het heen-en-weer rennen was. Volgens Elly zou twintig minuten fruit snijden verloren tijd zijn; zij zou waarschijnlijk met de kinderen aan tafel zitten en aan elk kind vragen wat hij of zij wilde.

Medewerkers creëren soms zelf hun werkdruk, door te denken dat ze steeds in de weer moeten zijn. Het is echt niet alleen maar: we moeten zoveel doen. Je moet ook de rust nemen en erop stáán dat je die rust neemt, omdat je anders vindt dat je niet de juiste kwaliteit biedt. Als je stabiliteit hebt in je locatie, is het een kwestie van doen. En vooral: een kwestie van láten.